A die XXIV Aprilis a.
1998 usque ad Kalendas Maias, habitus est in parva urbe Montella, sita in
amplissima ac viridissima convalle, in hirpina regione, Congressus
internationalis cultorum latinitatis, sibi statuentium ut, inter se
uniuscuiusque experientias comparantes, decernerent quibus viis hodie possit in
scholis lingua Latina fructuose doceri; perpauca quoque disputata sunt de optima
methodo linguae Graecae tradendae.
Multae
atque exquisita eruditione ornatae et practicis copiosae praeceptis fuerunt
orationes, nec defuerunt oratores extraeuropaei; aderant praeterea fere ab omni
Europae regione oratores atque
auditores.
Advocatus ad meam orationem
habendam, orsus sum animadversione quam reor esse magni ponderis quod attinet ad
didacticam linguae Latinae: universim lingua Latina censetur esse una, at
reapse ipsa est duplex: ex una parte, exstat lingua quam
litterariam vocaverim, lingua nempe excellentium Romanorum Auctorum,
lingua Caesaris, Ciceronis, Sallustii, Livii, Taciti, lingua ardua, ample
architectonica, interdum labyrintica, quam secreta quaedam unda musica pervadit,
quae a callida verborum dispositione exsurgit et a clausulis. Scriptor enim
Latinus erat quasi quidam strategus linguae, qui intente atque naviter
elementa periodorum disponebat, ita ut sapientem et implexam structuram
assequeretur.
Apte per imaginem reddidit
periodorum naturam linguae latinae litterariae praeclarus philologus
francogallicus Marouzeau; hoc modo, ille adfirmat, Latina periodus formatur:
exsurgit arcus, qui cito manet suspensus in aere; alius exsurgit, et ipse manens
truncus, itidem inde alii; interdum aliquis ex illis suam invenit basim et
concluditur; cum autem periodus clauditur, ante oculos cumulum arcuum se invicem
intersecantium habemus, quos in ordine recto disponere oportebit ita ut omnium
partium significationem patefaciant earumque nexus.
Ex altera parte, exstitit lingua Latina cotidiana, quam
ego voco colloquialem, interdum etiam Cartesianam, quatenus
praeditam crystallina evidentia, lingua qua Romani utebantur domi, per vias, in
foris, inter se candide et confidenter sermocinantes, quae lingua, sicut
quaelibet lingua cotidiana, (quam Itali lingua parlata vocant,
Umgangsprache Theodisci), erat directa, simplex, seclusis inversionibus
et elegantiis.
Quod vero hae duae linguae
Latinae sunt inter se dilucide ac plane discrepantes, ex hoc depromitur quod a
diversis formis mentis scaturiunt (italice dicimus «scaturiscono da due diversi
atteggiamenti mentali»): loquentes cotidiane, huc tantummodo spectant, ut
simpliciter ac distincte sua cogitata suasque necessitates communicent. Auctor
contra Latinus, cum stilum manu sumebat, sibi proponebat ut opus artis
conficeret, ideoque stricte exquisitis minutisque legibus artis rhetoricae et
stilisticae obtemperabat et exarabat quam apte Theodisci Kunstprosam
appellant, quam Leontinus Gorgias excogitavit et diffudit et quam Isocrates
Graecus et Romanus Cicero ad summam perfectionem adduxerunt.
Nunc autem transeamus ad
quaestionem primariam, nempe de methodo, ope cuius fructuosior et levior fiat
Latinae linguae institutio.
Unusquisque
professor et magister suam propriam habet methodum, quam ipse per suum
curriculum effinxit eamque assidue suis discipulis aptandam curavit, quae
methodus est quodammodo proiectio et effusio eius culturae eiusque latinitatis
amore. Per se ergo quaelibet methodus est laude digna. At hic ego proponere
velim methodum, quam principem soleo appellare (et hic mihi est a vobis
venia petenda propter superbiolam quae in vocabulo «principis» inest), methodum
quae permittat ut discipuli non modo valeant linguam Latinam adhibere vivam,
limpidam videlicet et pianam, sed interpretari quoque aliquantulum expedite
paginas Classicorum earumque pedetemptim, elegantem illam et architectonicam
structuram percipere et degustare.
Ecce
igitur quid sit magistro linguae Latinac agendum:
ingrediens in conclave
scholasticum, iam a prima praelectione incipiat callide miscere, dum primas
elementarissimas notiones offert linguae Latinae, patriam linguam et linguam
Latinam (adhibens evidenter linguam Latinam planissimam et crystallinae
evidentiae), initio vertens hic illic nonnulla tantummodo verba patria in
Latinum, inde eorum numerum sensim, prosequente tempore, augens, atque ea semper
clare pronuntians ac pluriens repetens, ita ut discipuli incipiant in suis
mentibus prima Latina vocabula deponere, sic quoddam parvum apparantes lexicon
Latinum, quod, labentibus hebdomadis et mensibus, gradatim locupletabitur atque
permittet discipulis ut, exemplo professoris allecti, incipiant tandem et ipsi,
caute quidem et lente, Latine respondere simplicissimis magistri
interrogationibus, inde quaedam latine quaerere ex illo, et inter se primos
planissimos dialogos Latine
conserere.
Cum autem illi aliquam
competentiam activam assecuti erunt, id est facultatem sua cogitata Latine
exprimendi, caute utique et lente, tunc ecce contactum, ut dicitur, cum
Auctoribus incipient, a simplicioribus ordientes. Et linguae patriae et
Latinae mixtio semper erit usurpanda, sive in Auctorum praesentatione, sive in
eorum paginis explicandis, sive in normis grammaticalibus enucleandis; labente
autem tempore, sensim Latina lingua praevalebit et in classibus superioribus
usus Latini vivi magis magisque dominabitur, itaque discipuli, ad Universitatem
Studiorum accedentes, iam se lucide exprimere Latine valebunt atque illis acrius
et profundius Scriptorum Latinorum opera penetrare et degustare licebit. Qui
enim aliquam linguam vivam adhibeat, etsi quadam simplicitate, iam in
intimum cor eius penetravit et est idcirco paratus ad summorum Auctorum paginas
eius linguae potiendas et penetrandas multo citius ac subtilius quam qui eam
linguam non per usum, sed per abstracta et normativa schemata didicerint.
Praeterea, isti studentes academici, lauream adepti, fieri poterunt magistri
linguae Latinae vivae perfecte idonei, quippe loquentes Latine, ad usurpandam
novam methodum cum futuris discipulis.
At
eiusmodi methodus exigit ut magister vel professor iam ipse sua cogitata
exprimere sciat Latine, non profecto arduo sermone litterario, sed
liquido colloquiali sermone. Quis vero magistros Latinae linguae docuit
loqui Latine? Non utique Universitas Studiorum, tota in exquisita philologia
persequenda. Ceterum, nonne magistri Latinae linguae sunt verissimo sensu
lexica latina viventia? Tot enim sunt substantiva,adiectiva, pronomina,
adverbia..., quae ipsi per tot annos studii et curriculi didicerunt et
arripuerunt; valent praeterea quodlibet verbum flectere atque innumeros Latinae
linguae constructus cognoscunt. Quomodo ergo fieri potest ut loqui Latine
nesciant? Et reapse hodie fere nullus magister linguae Latinae valet, neque
audet, simplicem Latinam sermocinationem conserere, cuiuus rei ratio est
simplex: integra enim ingentissima massa lexicalis, quam ipse in mente possidet,
iacet in ea aggerata et simul confuse mixta, quasi dormitans. Sufficiet ergo
quaedam ingeniosa exercitatio quae illam amplissimam materiam expergefaciat et
deglomeret eiusque singula elementa idonea instruat velocitate, qua se
praesentare valeant ante mentem loquentis, et exinde ore
pronuntiari.
Exstat revera eiusmodi
exercitatio, quae est simplicissima nec quidquam constat (e che non costa
nulla), ad quam exercendam numquam defatigor, in Conventibus de lingua Latina,
hortari iuvenes praesertim collegas, utpote ad res novas experiendas
promptiores.
Exponam ergo quomodo haec
exercitatio sit ineunda:
Magister in suo conclavi scriptorio deambulans,
mente fingens se suos alloqui discipulos, elata ac lenta voce et bene articulans
verba, tenens in promptu lexicon Latinum, si forte aliquod accidat vacuum, ut
hodie dicimus, memoriae, incipiat aliquam simplicissimam regulam Latine
exponere, vel aliquam Phaedri fabellam, vel aliquam brevem narratiunculam de
quodam Auctore Latino, stilo autem planissimo et
recto.
Mihi liceat nonnulla exempla
proferre:
Sic incipere potest magister: «Vobis hodie explicabo notiones
Subiecti et Obiecti. Inspicite has duas propositiones:
"l'aquila improvvisamente volò via - i cacciatori uccisero l'aquila". In
priore propositione, est aquila quae facit actum evolandi, in secunda
propositione, venatores faciunt actionem necandi et aquila patitur actum
necandi. Nunc autem, qui facit actum (chi fa l'azione), vocatur
Subiectum, qui contra subit, patitur actionem, vocatur Obiectum.
Ergo in priore propositione, aquila est Subiectum, in secunda est
Obiectum, et venatores sunt
Subiectum.
Nunc autem bene attendite
(fate bene attenzione). Lingua Italica facit nullum discrimen, quod attinet ad
casum (per quanto riguarda il caso) inter Subiectum et Obiectum: l'aquila
volò via - i cacciatori uccisero l'aquila. Contra (invece) ,
lingua Latina distinguit accurate et ponit Subiectum in casu Nominativo,
Obiectum in casu Accusativo. Dicemus ergo: Aquila improviso evolavit -
venatores necaverunt Aquilam.
Haec
est prima difficultas in quam incurrimus nos Itali, cum incipimus discere
linguam Latinam. Ergo curate ut bene distinguatis in variis propositionibus
quaenam sint personae vel res quae faciunt actionem (ergo erunt Subiecta et
exigent casum Nominativum), ab illis quae subeunt, patiuntur actionem (quae ideo
erunt Obiecta et exigent casum Accusativum.)»
Et ecce nunc quomodo
magister possit exponere Latine fabellam Phaedri:
«Cervus cum bibisset ad
fontem, restitit et vidit imaginem suam in aqua. Et dum miratur splendida sua
cornua et vituperat tenuitatem crurum, improviso audivit sonum cornuum venatorum
(il termine «cornua» significa sia «le corna», sia «i corni»). Tunc territus
coepit fugere per prata et agili cursu digressus est a canibus, eos valde longe
relinquens. Sed cum ingressus esset in densam silvam, cornua ramosa coeperunt
impedire eius cursum et sic canes potuerunt eum consequi et coeperunt illum
dilacerare morsibus. Tunc moriens, dicitur murmurasse: "Quae despexeram, me
servaverunt et quae laudaveram me ducunt ad mortem"».
Nunc brevis narratio de
Livio, praeclarissimo historico Romano.
Narrat Plinius in quadam Epistula
quemdam Gaditanum (un abitante di Gades, oggi Cadice) captum esse magna
admiratione erga historicum Romanum Livium. Voluit ergo illum cognoscere;
ascendit in navem et cum pervenisset, post longissimam navigationem, ad urbem
Hostiam, per Tiberim pervenit Romam. Ibi quaesivit ubi habitaret Livium et
postquam illum vidit et cognovit, statim reversus est in Hispaniam, minime
curans contemplari magnitudinem Romae et ceteros praeclarissimos Romanos
cognoscere.
Ut patet, magister hanc
materiam ad libitum variare potest, sive quoad res grammaticales, sive quoad
Phaedrum, sive quoad Auctores Romanos; maxime autem interest ut assidua
perseverantia se gerat. Initio non deerunt perplexitates et incertitudines, at
cito (qui enim loquitur est vivens lexicon Latinum!) post duos tresve
dies iam incipiet quadam securitate se Latine exprimere, atque tandem, post
circiter decem dies, grata obstupefactione captus ac quadam animi commotione
arreptus, animadvertet se civem Romanum factum esse, qui iam sua cogitata clare
atque pacate limpida Latina lingua expromere
valeat.
Et incantamentum Latini vivi
numquam posthac illum relinquet simulque in eo desiderium coorietur efficiendi
ut sui quoque discipuli hanc miram experientiam participare
queant.
Si qui autem magister, idoneam
adeptus competentiam activam Latine loquendi, novam hanc methodum vivam,
de qua disserui, in sua classe hodie usurpare cupiat, in non paucas incidet
difficultates. Quomodo a Praeside licentiam assequetur adhibendi methodum quae
rerum scholasticarum statum tam audacter evertat? Quid opinabuntur collegae? At
praesertim ubinam tempus inveniet discipulos usui vivo Latinae linguae
initiandi? Nos enim magistri cogimur praestituta studii programmata discipulis
explicare eosque ad examina, ipsa quoque praedefinita, apparare. Italici ergo
magistri linguae Latinae manus habent vinctas quoad non excutietur ac probabitur
a Legumlatorum Collegio (il Parlamento) notissima illa «motio» honorabilis viri
Fiandrotti, sectae socialisticae, quae abhinc decem circiter annos lata est
Italicis legumlatoribus, requirens ut lingua Latina non modo iterum in Scholas
Medias introduceretur, unde indecore atque inique expulsa est anno 1977, sed
etiam ut ipsa lingua Latina nova quadam methodo viva doceri inciperet, (cui
motioni additum est, ipso mense Aprili anni 1998 a nonnullis Senatoribus
Propositum legis (Disegno di legge), a Legumlatorum Collegio excutiendum et
probandum, quo rogatur «... ut inseratur linguae Latinae institutio in
Scholam Fundamentalem (Scuola Media)... sic denuo reddentes
adulescentibus clavem scriniorum pretiosorum, complectentium thesauros
qui illis debentur... Hoc modo, Italica proles fruetur potissimo instrumento,
addito ceteris, cognitionis et ingenii maturationis, ut integre atque scienter
civilis hodiernae societatis participes fieri possint... ope renovatae
didacticae artis per usum linguae latinae vivae, quae adiuvet ad studium
Classicorum penetrantius
reddendum».
Attamen hodie quoque fas
est magistris discipulos usui vivo linguae Latinae iam initiare hoc, sit venia
verbo, strategemate fruentes: magister domi praelectionem exaret de argumento
apto ad discipulorum mentes alliciendas integre Latinam, inde eam
perfecte memoriter absorbeat. Quodam autem die, discipulis nuntiet se illis
praelectionem totam Latine prolatam oblaturum esse, et inde, inter stuporem et
silentium in classe subito coorta, lente ac sonore praelectionem incipiat. Cum
autem inter erectas aures et intentas discipulorum mentes, praelectionem
expleverit, sonabit (expertus refero) applausus atque simul rogabunt discipuli
ut sibi aliis quoque vicibus aliae eiusmodi praelectiones
concedantur
Hoc modo, fiet Latino vivo
initiatio et in discipulorum animis excitabitur illecebra ac lepos methodi quae
eos adducat ad penetrandum in cor intimum Latinae linguae, quam tandem illi
sentient non iam quasi rem mortuam, at contra veluti sermonem lucidum et
vividum, qui sit praeterea optima propaedeutica ad accedendum, tempore
progrediente, ad implexam et architectonicam classicorum linguam, quos illi non
iam percipient ut abstrusos Scriptores antiquissimi aevi, sed veluti eiusdem
amplissimae reipublicae Latinae concives.
Adnotetur vero nos, Latini
vivi fautores, minime negare momentum atque efficaciam methodi traditae, per
quam lingua Latina ultimis duobus saeculis oblata est discenda adulescentibus in
scholis publicis, quae methodus unice spectabat et unice iniitebatur studio
atque imitatione Classicorum linguae, ad quam possidendam minutae ac subtiles
adhibebantur analyses grammaticales et syntacticae, plurimae exercitationes,
quae ad artem recte et eleganter Latine scribendi attinerent, et, ut par est,
attentae locorum conversiones commentationesque summorum Auctorum. Quam enim
ingens adulescentium numerus bis duobus saeculis a latinitatis scholis exierunt
uberrime parati ad analyses ac syntheses mentibus exercendas, idcirco optime
apti ad multiplicia munera in civili societate obeunda, spiendidis praeterea
cogitationibus et amplis historicis cognitionibus locupletati, quae omnia a
mirando illo scrinio hauserant Romanorum
Auctorum!
Attamen, si nostra viva
methodus adhibeatur in Europae scholis, quae in ipsius linguae Latinae vivo usu
fundetur, ex una parte magis pervium et expeditius et levius Latinae linguae
studium reddetur, et ex altera fient discipuli ad paginas Auctorum penetrandas
promptiores, cum ipsa linguae Latinae colloquialis viva exercitatio sit per se
peculiarissinia et aptissima propaedeutica ad arduam et architectonicam summorum
Auctorum linguam potiendam.
Neque
est obliviscendum hunc ipsum sermonem Latinum colloquialem, labentibus annis, ab
omnibus nationibus Europaeis usurpari posse velut flexibile et planum
instrumentum communicationis.
Nihil ergo
aliud demum proponimus nisi ut utraque methodus quodammodo simul ingeniose
coalescant ad duplicem finem assequendum: hinc, ut discipuli celerius et uberius
ab operibus Auctorum Latinoruni haurire valeant, et illinc, ut crystallina
lingua vehiculari locupletentur, quae babelicum plurilinguismum Europae denique
praetergrediatur, idcirco efficiat ut istae inquietae et rixosae Europae gentes,
per usum eiusdem translucidae linguae communis, ad mutuam tandem fraternitatem
allici queant.